Mila 61

Today is April 27, 1993. It is just a few days after the 50th anniversary of the uprising of the Warsaw Ghetto. The media used the date as an opportunity for writing articles and for special programs on TV. But for me it is a personal affair. Still I thought: 50 years. Time is running out. If I don’t start now, it might be too late…..

So began the first paragraph of my late mother’s unfinished, unpublished memoir. My mother, Sara (nee Mlotek) Rosenfeld, was a multi-talented woman — a writer, translator, singer, public speaker and cultural activist who, until her death in 2004, was something of a local celebrity in the tight-knit Jewish community of Montreal, where she had lived ever since arriving as a young Holocaust refugee from Poland, via Sweden, in 1949.

When I was a teenager, the Montreal Gazette ran an article about her — it had a huge photo of her beaming face and the somewhat cheesy headline, “The Woman’s a Human Dynamo!” And it was true — she was always on the move, writing, speaking, singing, organizing, typing, driving, running, doing, doing, doing. There was a single cause to which she devoted all of this boundless creative energy over the course of her adult life, and that was the preservation and perpetuation of Yiddish culture.

She did this for decades before there was a klezmer revival, before Yiddish was taught in major universities, before there were Yiddish festivals, before there was anything even remotely hip or cool associated with Yiddish culture. I hasten to add that she loved Israel (especially her three Israeli grandchildren), and had no problem with Hebrew culture — she just didn’t think it needed to supported at the expense of Yiddish.

She put up with a lot over the years, mostly from patronizing Jewish community leaders who told her Yiddish was dead and to get over it, but she never gave up, never slowed down, and never stopped, not even after losing her husband (my father) at age 54, or after suffering a stroke at age 70, or after a major heart attack and multiple bypasses four years later.

She had a knack for identifying young people who could pick up the mantle, and lovingly mentored them — from budding scholars like Aaron Lansky, who went on to found the Yiddish Book Center, to musicians and performers for whom she organized concerts in venues in Montreal and around the country (and cooked and baked for them when they slept over in what used to be my bedroom.)

She planned conferences, lectures and festivals (like KlezKanada, now in its 22nd year), translated plays, wrote articles for the Forward and other Yiddish papers (sometimes under a pseudonym so it didn’t appear like she was the ONLY Yiddish correspondent in Montreal), sang in a Yiddish choir (which she chaired), hosted parties and literary salons for visiting Yiddish writers, edited the local Yiddish paper for a while, gave countless speeches — and in 2003, shortly before she died, was recognized for all of this with the Order of Canada, the country’s highest civilian honor.

Where did she get this energy, this deep internal motivation to keep pushing ahead, past the naysayers, and to keep inventing new ways to get the message across that Yiddish culture was NOT dead, and that the values and history it encompassed were meaningful to current generations, even those that could not speak Yiddish?

The answer was revealed to me in a poem she told me about a few weeks before she died. We were in her hospital room. She pulled me close and asked if we could speak about her funeral. I didn’t want to — I couldn’t think of a way to face the reality of what she was saying — but she pressed on. She told me that she had written a poem a few years earlier, told me where to find it in her filing cabinet, and asked that we read it at her funeral. The existence of this poem was a surprise to me. Though she was a prolific writer, I had never known her to write poetry, and indeed it is the only poem of hers I ever found.

The poem was written in Yiddish, of course. In simple words, it expresses feelings so deep and painful that she must have found ordinary prose inadequate. To me, it conveys the clearest picture of why she devoted her entire life to keeping the culture of her people, her home, her family, alive. I shared it at a ceremony at Mila 18 in Warsaw on April 19, 2018, the 75th anniversary of the Warsaw Ghetto Uprising, in her memory, and theirs.

And in honor of the recent Yom Ha’atzmaut, I share it in Hebrew as well.

מיין מילע גאס
שרה ראזענפעלד

מילע 61, מיין גאס, מיין היים
וואו קיין לאלקעס האב איך נישט געהאט,
נאר געשפילט זיך אין הויף
מיט צעבראכענע גלעזלעך
און שפילצייג געקנאטן פון ליים.

א הויף א גרויסער
פון דריי זייטן גרויסע בניינים,
אין יעדער שטוב א יידיש הויזגעזינט
פארדאגעט, פארהארעוועט
יעדער מיט זיינע ענינים.

געווען אין מיין הויף
א סטאנציע פון דאראשקעס און פערד
און מיר פלעגן קלויבן סטרולקעס
פון די פאדקעוועס
און שפילן זיך מיט זי אויף דער ערד.

קיין גראז איז אויפן הויף נישט געווען,
פלעגט מען גיין שבת מיט דער מאמען
אין קראזינסקיס גארטן
כאפן פרישע לופט
און הערן ווי יידן דיסקוטירן
וואס ס’איז אויף דער וועלט געשען.

מיין קינדהייט איז מיט מילע פארבונדן,
מיין יידישע שול אויף מילע 51 געשטאנען,
דארט פלעגט מיך פירן נתן, אדער די מאמע,
שפעטער פלעגט איך גיין דארט זינגען
אין גלאדשטיינס צוקונפט כאר
און נאך שפעטער גיין צו מיין בחר הערשל
ווען די ליבע האט זיך בי אונדז צעצונדן

ווייל געוואוינט האט ער נומער 36 מילע,
זיין מאמע איז געווען א הארציקע, א שטילע
געארבעט אין קיך פעלצלעך מיט זיין ברודער שמואלקע,
האט הערשל אויסגעהאפטן די פעלצלעך
שנעל ווי א וויכער
און די מאמע לעבן די זין
האט זיך געפילט אזוי זיכער …

ביז כעקומען ס’איז דער חורבן
און מיין מילע איז געווארט בארימט
מילע 18 איז בארימט אין דער ליטעראטור,
אבער ווער רעדט וועגן מילעס אנדערע נומערן,
זיי זענען אריין אין דער ציפער פון 6 מיליאנען,
מיין טאטע וואס האט איבערגעשניטן דעם האלדז,
מיינע ברידער, מיין שוועסטער
מיט איר גאלדענע מיידעלע ליבעלע,
מיין שוואגערין מאניע מיט איר
בלוי אויגיקן יינגעלע יענקעלע
מיין שוויגער, אירע שיינע אייניקלעך
ווער רעדט פון זיי, געוואלד!

איך שרייב די ווערטער
מיט בלוט און נישט מיט טרערן
ווי קען איך פארגעסן מיין מילע
מיט די אלע מענטשן און קינדער
פאר וועלכע איךבין גרייט געווען
אוועקצוגעבן מיין לעבן,
און וואלט דאס אויך געטאן אצינדער.

אבער אלץ איז אוועק מיטן רויך,
אבער ביי מיר שטייען אלע לעבעדיק
פאר מיינע אויגן,
מילע גאס וואס האט מיך דערצויגן,
מיין היים, הערשלס היים, מיין שול
איך דארף נאר האבן כוח,
כאטש איך בין נישט פרום,
בעט איך דיך, גאט גיב מיר כוח!

* * *

Mayn Mile Gas — My Mila Street
by Sara Rosenfeld

Written on July 8, 1997.
Translated by Zalmen (Tzvi) Rosenfeld.

Mila 61, my street, my home
Where I never had any dolls,
I only played in the courtyard
With broken glass
And toys kneaded from clay.

A big courtyard
On three sides, large buildings,
In every house, a Jewish household
Worrying, laboring,
Each with its own matters.

My yard had a stop
For carriages and horses
And we would gather straws
From the footpaths
And play with them on the ground.

No grass grew in the yard,
So on Shabbes we’d go with our mother
To the Krasinski garden
To catch some fresh air
And listen to Jews discussing
What’s been going on in the world.

My childhood is bound up with Mila,
My Jewish school stood on Mila 51,
There Nosn would take me, or mother,
Later I would go there to sing
In Gladstein’s Tsukunft choir
And still later go to my sweetheart Hershl
When love kindled in us.

For he lived on Mila number 36.
His mother was hearty and quiet;
Working on fur in the kitchen with his brother Shmilke,
Hershl would turn out fur coats
As fast as a whirlwind,
And near her sons, his mother
Felt herself so safe …

Until came the Khurbn
And my Mila became famous
Mila 18 is famed in the literature,
But who speaks for Mila’s other numbers,
They went into the cipher of six million,

My father who cut his own throat,
My brothers, my sister
With her golden girl Libele,
My sister-in-law Manye with her
Blue-eyed boy Yankele
My mother-in-law, her beautiful grandchildren,
Who talks about them, gevald!

I write these words
With blood and not with tears
How can I forget my Mila
With all its people, its children
For whom I was ready
To give my life,
And would do so even now.

But all is gone with the smoke,
Yet still all stand alive
Before my eyes,
Mila Street that brought me up,
My home, Hershl’s home, my school.
I need only strength,
Though I am not frum,
I ask you, God, give me strength!

* * *

רחוב מילא שלי

מילא 61, הרחוב שלי, ביתי
היכן שלא היו לי בובות
רק שיחקתי בחצר
עם זכוכיות שבורות
וצעצועים שהכינו הילדים מחימר.

חצר גדולה
מוקפת בניינים גדולים משלושת צדדיה
בכל בית משפחה יהודית
דואגת, עמלה,
כל אחת בשלה.

בחצרי עמדה תחנת כרכרות וסוסים
אספנו גבעולי קש
משבילי התחנה
ושיחקנו בהם על האדמה.

בחצרנו לא גדל דשא
וכך בשבת הלכנו עם אמא
לגן קרזינסקי
לנשום מעט אוויר צח
ולהאזין ליהודים מסביבנו
דנים במה שמתרחש בעולם.

ילדותי כרוכה במילא,
בית הספר היהודי במילא 51
לשם אמא או ניסן אחי היו לוקחים אותי,
כשגדלתי מעט הייתי הולכת לשם לשיר
במקהלת צוקומפט של גלדשטיין
וכשגדלתי מעט יותר הייתי הולכת לפגוש את הרשל אהובי
כשניצתה בנו האהבה.

הרשל שלי גר במילא 36
אמו הייתה טובת לב ושקטה
הוא היה מעבד פרוות למחיית המשפחה, במטבח
עם אחיו שמילקע,
הרשל היה תופר מעילי פרווה
מהיר כרוח סערה
ואמו, ליד בניה,
חשה כה בטוחה

עד שבאה השואה
ומילא שלי נהפך לידוע
מילא 18 התפרסם בכל מקום, בספרות
אבל מי מדבר בשם המספרים האחרים של רחוב מילא
הם נכנסו אל תוך הספירה של ששת המיליונים,

אבי שחתך את גרונו
אחיי, אחותי
עם בתה ליבאלע זהובת השיער,
גיסתי מניה עם בנה
יענקלה תכול העיניים
החותנת שלי עם נכדיה יפי התואר
מי מספר אודותיהם, געוואלד!

את המילים האלו אני כותבת
בדם, לא בדמעות
איכה אשכח את מילא שלי
על אנשיו, ילדיו,
עבורם הייתי מוכנה לתת את חיי
והייתי עושה זאת אפילו כעת.

הכל עלה בעשן
ועדיין הם כולם ניצבים חיים
אל מול עיניי
רחוב מילא שגידל אותי
ביתי, ביתו של הרשל, בית ספרי.
כל שאני זקוקה לו הוא כוח.
אפילו שאיני דתיה,
אני מבקשת ממך, אלוהים, אנא, תן לי כוח!